💐ज्ञानज्योती सावित्रीबाई फुले: जीवन परिचय 💐

परिचय:

सावित्रीबाई फुले (३ जानेवारी १८३१ - १० मार्च १८९७) भारतातील पहिल्या शिक्षिका, समाजसुधारक, आणि महिला अधिकारांसाठी लढणाऱ्या एक अग्रणी व्यक्तिमत्त्व होत्या. त्यांनी शिक्षण, सामाजिक समता आणि महिला सक्षमीकरणासाठी क्रांतिकारी कार्य केले.

---

प्रारंभिक जीवन आणि कौटुंबिक कार्य

सावित्रीबाईंचा जन्म ३ जानेवारी १८३१ रोजी महाराष्ट्रातील सातारा जिल्ह्यातील नायगाव येथे झाला. त्यांचे वडील खंडोजी पाटील हे शेतकरी होते, तर आई लक्ष्मीबाई साधी गृहिणी होती. अवघ्या नवव्या वर्षी त्यांचा विवाह जोतिराव फुले यांच्यासोबत झाला. जोतिराव फुले स्वतः एक समाजसुधारक होते आणि सावित्रीबाईंच्या आयुष्याला योग्य दिशा देण्यामध्ये त्यांचा महत्त्वाचा वाटा होता.

सावित्रीबाई अशिक्षित होत्या, परंतु जोतिरावांनी त्यांना शिकवले आणि शिक्षणाच्या महत्त्वाची जाणीव करून दिली. शिक्षण घेतल्यानंतर सावित्रीबाई यांनी स्वतःच समाजात शिक्षणाचा प्रसार करण्यासाठी प्रयत्न केले.

---

शैक्षणिक कार्य

सावित्रीबाई फुले यांनी भारतात महिलांच्या शिक्षणाची मुहूर्तमेढ रोवली. त्यांनी १८४८ साली पुण्यातील भिडेवाडा येथे पहिल्या मुलींच्या शाळेची स्थापना केली. या शाळेत सावित्रीबाई स्वतः शिक्षिका म्हणून काम करत होत्या. त्या काळात मुलींच्या शिक्षणाला समाजात विरोध होता. मुलींना शाळेत पाठवणे म्हणजे कौटुंबिक प्रतिष्ठेवर प्रश्नचिन्ह असल्याचे मानले जायचे. मात्र, सावित्रीबाई आणि जोतिराव यांनी हा विरोध धुडकावून लावला.

त्यांच्या शैक्षणिक योगदानाचे मुख्य मुद्दे:

1. पहिली मुलींची शाळा (१८४८): भिडेवाडा येथे मुलींना शिक्षण देण्यासाठी सावित्रीबाईंनी भारतातील पहिली शाळा सुरू केली.

2. विधवांसाठी शिक्षण: विधवा महिलांना शिक्षित करण्यासाठी त्यांनी वेगळ्या शाळा सुरू केल्या.

3. तळागाळातील शिक्षण: दलित आणि मागासवर्गीयांसाठी स्वतंत्र शाळा सुरू करून त्यांनी समताधारित शिक्षणाचा पाया रचला.

4. महिला शिक्षिका तयार करणे: महिलांना शिक्षिका म्हणून तयार करण्यासाठी सावित्रीबाईंनी प्रशिक्षण कार्यक्रम राबवले.

---

सामाजिक कार्य

सावित्रीबाईंच्या सामाजिक कार्याचा मुख्य उद्देश समाजातील अन्याय, विषमता, आणि शोषण संपवणे हा होता. त्यांनी महिला, दलित, आणि गरिबांच्या उत्थानासाठी अतुलनीय योगदान दिले.

स्त्रीसक्षमीकरणासाठी योगदान:

1. बालविवाहविरोधी चळवळ: बालविवाह थांबवण्यासाठी त्यांनी समाजात जनजागृती केली.

2. विधवांचे पुनर्विवाह: विधवांच्या पुनर्विवाहासाठी त्यांनी साहसाने प्रयत्न केले.

3. स्त्रियांचे हक्क: त्यांनी महिलांना शिक्षण, समानता, आणि स्वातंत्र्याचे हक्क मिळवून देण्यासाठी संघर्ष केला.

दलित आणि शोषितांसाठी कार्य:

1. सत्यशोधक समाज: सावित्रीबाई आणि जोतिराव यांनी १८७३ साली सत्यशोधक समाजाची स्थापना केली. या चळवळीच्या माध्यमातून त्यांनी जातीव्यवस्थेविरोधात लढा दिला.

2. अस्पृश्यतेचा विरोध: अस्पृश्यता नष्ट करण्यासाठी त्यांनी दलितांना शिक्षणाची आणि सामाजिक प्रतिष्ठेची संधी उपलब्ध करून दिली.

गरीब आणि अनाथांसाठी योगदान:

सावित्रीबाई यांनी अनाथ मुलांसाठी बालहत्याबंदी गृह सुरू केले. येथे अनाथ मुलांना आश्रय आणि शिक्षण मिळाले.

---

महामारीत योगदान

१८९७ साली महाराष्ट्रात प्लेगची साथ पसरली होती. सावित्रीबाईंनी प्लेगग्रस्तांना मदत करण्यासाठी आपले आयुष्य झोकून दिले. त्यांनी स्वतः रुग्णांची सेवा केली आणि त्यामुळेच त्या प्लेगची लागण होऊन निधन पावल्या.

---

साहित्यिक योगदान

सावित्रीबाई फुले यांची काव्यनिर्मिती सामाजिक प्रश्नांवर आधारित होती. त्यांनी समाजातील स्त्रीविरोधी विचारसरणीवर टीका केली आणि शिक्षणाचे महत्त्व पटवून दिले.

त्यांचे महत्त्वाचे साहित्य:

1. 'काव्यफुले' (१८५४): स्त्रियांना प्रेरणा देणाऱ्या कवितांचा संग्रह.

2. 'सुभाषित रत्नाकर': समाजातील अनिष्ट प्रथा आणि विषमतेविरोधात लिहिलेले साहित्य.

---

जीवनाचा ठसा

सावित्रीबाईंचे कार्य केवळ एका स्त्रीसाठी नव्हते, तर समाजाच्या सर्व स्तरांसाठी होते. त्यांनी स्त्रियांना शिक्षणाच्या आणि स्वतंत्र अस्तित्वाच्या दिशेने प्रेरित केले. त्यांच्या योगदानामुळे त्या भारतीय समाजात आधुनिक विचारसरणीची जननी ठरल्या.

त्यांच्या कार्याचा ठसा:

1. पहिली शिक्षिका: सावित्रीबाई फुले या भारतातील पहिल्या शिक्षिका होत्या.

2. महिला सक्षमीकरण: महिलांना शिक्षण आणि स्वातंत्र्य मिळवून देण्यासाठी त्यांनी पायाभूत कार्य केले.

3. समता: जातीव्यवस्थेविरुद्ध लढा देऊन समाजात समतेचा संदेश दिला.

*_सावित्रीमाई फुले एक सृजनशील कवयित्री_* 

   एकोणिसाव्या शतकात भारतीय समाज हा धार्मिक रुढी- परंपरा,अंधश्रद्धा, उच्चनीच भेदभाव, सामाजिक-आर्थिक विषमता, स्त्री - पुरुष भेद या सर्व समस्यांनी ग्रासलेला होता. अशा परिस्थितीत बहुजनांना, शूद्रातिशूद्रांना ,शोषित- पिडीत, वंचित अन् निराधारांना आधार देण्यासाठी आणि भारतीय स्त्रियांच्या जीवनातील अज्ञानरुपी अंधकार दूर करण्यासाठी क्रांतीसूर्य तात्यासाहेब जोतीराव फुलेंचा उदय झाला.जोतीराव फुलेंना सामाजिक कार्यात तितकीच खंबीरपणे साथ दिली ती क्रांतीज्योती सावित्रीमाईंनी !

        भारतीय प्रबोधन युगातील पहिल्या स्त्रीशिक्षिका, मुख्याध्यापिका,स्त्री मुक्तीच्या उद्गात्या,शिक्षणतज्ज्ञ, प्रौढशिक्षणाच्या पुरस्कर्त्या,समता चळवळीच्या प्रणेत्या, सत्यशोधक समाजाचं खंबीरपणाने नेतृत्व करणाऱ्या,अर्वाचीन मराठी कवितेच्या जनक(कवी केशवसुत यांच्या ३० वर्षे आधी सावित्रीमाई यांच्या कवितेचा कालखंड आहे)सावित्रीमाई यांचे जीवनकार्य बहुजन समाजासाठी अतिशय प्रेरणादायी आहे.

          सावित्रीमाई ह्या केवळ जोतिबा फुलेंच्या पत्नी म्हणू श्रेष्ठ ठरत नाहीत तर आपल्या पतीच्या प्रत्येक सामाजिक कार्यात त्या स्वयंप्रेरणेने सहभागी झाल्यात.जोतिरावांप्रमाणे त्यांनाही स्त्री- शूद्रातिशूद्रांविषयी कळवळा होता. शिक्षणाचे महत्त्व त्यांनी जाणले. म्हणूनच असामान्य धैर्याने त्या कर्मठ समाजाच्या प्रखर विरोधाला तोंड देवू शकल्या, परंपरेविरुद्ध बंड करू शकल्या. म्हणूनच दिडशे वर्षांपूर्वीचे सावित्रीमाईंचे कार्य आणि कर्तृत्व मार्गदर्शक ठरणारे आहे.

          जोतिरावांशी विवाहबद्ध झाल्यावर सावित्रीमाई ह्या लिहायला- वाचायला शिकतात, शिक्षिका होतात. जोतिरावांनी हाती घेतलेल्या स्त्रीशिक्षणाच्या कार्यात सहभागी होतात. कर्मठ समाजाचा विरोध पत्करुन शिक्षणाचे कार्य अविरतपणे सुरु ठेवण्यासाठी पतीबरोबर गृहत्याग करतात आणि त्याबरोबरच साहित्य सृजनाची कोणतीही परंपरा नसताना काव्यनिर्मितीही करतात ही गोष्ट लक्षात घेण्यासारखी आहे.

           सावित्रीमाईंच्या 'काव्यफुले' या कवितासंग्रहात ४१ कविता आहेत. यामध्ये निसर्गवर्णनपर,सामाजिक, प्रार्थनापर,आत्मपर,काव्यविषयक,बोधपर,इतिहासविषयक आणि स्फूटकाव्य यांचा समावेश आहे. तर बावनकशी सुबोध रत्नाकरमध्ये जोतिरावांचे संक्षिप्त पद्यात्मक चरित्र आहे.

           सावित्रीमाईंच्या कवितांचे  आकलन जर आपण करुन घेतले तर सावित्रीमाई ह्या आपल्या समोर एक सृजनशील आणि बंडखोर कवयित्री म्हणून दृष्टीस पडतात. कारण त्यांनी आपल्या कवितेतून समाजातील अनिष्ट प्रथा - परंपरा, अज्ञान, जुलमी पेशवाई, स्त्रियांवरील अन्याय -अत्याचार अशा विविध विषयांवर आपल्या शब्दांतून कठोर प्रहार केलेला दिसून येतो.

          पेशवाईमध्ये वेदांचा आधार घेऊन स्त्री आणि शूद्रातिशूद्रांना सर्व प्रकारच्या हक्क अधिकारांपासून वंचित ठेवण्यात येऊन त्यांना पशूपेक्षाही हीन अवस्थेत जगण्यास भाग पाडलेले होते. अशा परिस्थितीत निर्भयपणे समाजकार्य आणि विशाल कारुण्याने मानवतेची सेवा करणाऱ्या सावित्रीमाईंनी म्हटले आहे -

      "मनुष्यत्व सारे हिरावून भक्षी

       तयाला असे वेद ही सर्वसाक्षी"

    वैदिक काळात जातीव्यवस्था, वर्णव्यवस्था शिगेला पोहचली होती.ब्राह्मणी व्यवस्था ही स्त्रिया आणि शूद्रातिशूद्रांचे मोठ्या प्रमाणात शोषण करीत असे.ब्राह्मणवर्ग स्वतःला भूदेव समजून अन्याय अत्याचाराचा कळस गाठू लागला. त्यावेळी सावित्रीमाई असे म्हणतात की-

       "अहंकारी भूदेव मग्रूर झाले,

        तयी वेळेला बुद्ध जन्मास आले"

      अंधश्रद्धेवर प्रहार करतांना सावित्रीमाई म्हणतात- 

          धोंडे मुले देती | नवसा पावती

          लग्न का करती | नारी नर ||

         जर उपवास, नवस,व्रत वैकल्ये केल्याने संतती होत असेल तर स्त्री आणि पुरुष यांना लग्न करण्याची काय आवश्यकता? असा प्रश्न  सावित्रीमाई उपस्थित करतात.

     विद्यारुपी धन,ज्ञानरुपी धन हे जगातील साऱ्या संपत्तीहून श्रेष्ठ आहे. ज्याच्याजवळ ज्ञान आहे, विद्या आहे त्याच व्यक्तीला सर्वांत ज्ञानी म्हणून ओळखले जाते.असे  विद्येचे महत्त्व विषद सावित्रीमाई आपल्या या ओळीतून व्यक्त करताना म्हणतात - 

     "विद्या हे धन श्रेष्ठ आहे रे साऱ्या धनाहून,

      तिचा साठा जयापाशी त्यासी ज्ञानी मानती रे 

      जन"

      ब्राह्मणी व्यवस्था अज्ञानी असलेल्या स्त्रिया आणि शूद्रातिशूद्रांना सामाजिक - धार्मिक गुलामगिरीत आणि अनिष्ट प्रथा परंपरेत जखडून ठेवत असत.सर्व प्रकारच्या मानवी हक्क - अधिकारांपासून वंचित असलेल्या बहुजनांना शिक्षण घेऊन व्यवस्थेविरुद्ध बंड पुकारण्याचं आवाहन सावित्रीमाई आपल्या कवितेतून करतात- 

      "उठा बंधूंनो अतिशूद्रांनो, जागे होऊनी उठा,

       परंपरेची गुलामगिरी ही, तोडणेसाठी उठा

       बंधूंनो शिकणेसाठी उठा ||"

     अज्ञान हाच आपला खरा शत्रू आहे.शूद्रातिशूद्रांना जर गुलामगिरीतून मुक्त व्हायचे असेल तर त्यांनी शिक्षणाची कास धरली पाहिजे हे सांगताना सावित्रीमाई म्हणतात - 

          एकच शत्रू असे आपला,

          काढू पिटुन मिळुनि त्याला,

          त्याच्याशिवाय शत्रूच नाही,

          शोधूनि काढा मनात पाही

          सांगते पहा दुष्ट शत्रूचे 

          नाव नीट रे ऐक तयाचे

                   अज्ञान"

      शिक्षणाने,ज्ञानाने मनुष्याच्या अंगी दुर्गुणांचा नाश होऊन सद्गुण निर्माण होतात.पशूत्व दूर होऊन मनुष्यत्व प्राप्त होते. म्हणून सर्वांनी शिक्षणाची कास धरली पाहिजे असे सावित्रीमाई सांगतात - 

       "शूद्रांना सांगण्याजोगा आहे शिक्षणमार्ग हा, 

        शिक्षणाने मनुष्यत्व | पशूत्व हटते पहा |

      अठराव्या शतकात धार्मिक कर्मकांड, रुढी-परंपरा  यांचे मोठ्या प्रमाणात स्तोम माजलेले होते. बालविवाह रुढ असल्याने बालविधवा होणाऱ्या स्त्रियांच्या दुःखाला तर काही सीमाच राहत नसे.पुरुषांच्या लैंगिक वासनेला बळी पडून त्यांचं जगणं म्हणजे नरकयातनाच होय.अशा या बालविधवांच्या दुःखाची जाणीव करुन देतांना सावित्रीमाई लिहितात - 

         "रित जगाची कार्य झाल्यावर

          फेकून देई मजला हुंगून"

      मानव हा जगातील सर्वांत स्वार्थी आणि उच्छ्ंखल प्राणी आहे. त्याच्या या अवगुणांवर भाष्य करताना सावित्रीमाई म्हणतात - 

         कोण कुठली कळी फुलाची

         जुनी विसर नवीन पाही

         रीत जगाची उच्छ्ंखल ही

         पाहुनिया मी स्तिमित होई |

      जोतिराव आणि सावित्रीमाई फुले यांनी सुरु केलेल्या शैक्षणिक आणि सामाजिक सुधारणेच्या कार्याची इंग्रजांनी दखल घेऊन फुले दाम्पत्याचा सत्कार सुद्धा त्यावेळी केला.भारतातील सनातनी कर्मठ ब्राह्मणीवर्ग मात्र जोतिबा अन् साऊंच्या या शूद्रातिशूद्रांच्या उत्थानाच्या कार्यास कडाडून विरोध करीत असत.त्याबद्दल खंत व्यक्त करताना त्या म्हणतात - 

        "करी कौतुक पाद्री निधर्मी

         परि त्रास देती शहाणे स्वधर्मी

         मला निंदती,शेण धोंडेही मारती

         अशा संकटाला खुबीने निवारी"

     ज्ञान प्राप्त केल्याने विवेकबुद्धी जागृत होऊन सारासार विचार करुन मग मनुष्य कृती करतो.शिक्षणाने मानवाचा सर्वांगीण विकास होतो. असे असतानाही ज्ञानप्राप्तीसाठी प्रयत्न न करणाऱ्यांना सावित्रीमाई प्रश्न विचारतात - 

         "ज्ञान नाही, विद्या नाही 

          ते घेण्याची गोडी नाही

          बुद्धी असुनि चालत नाही

          तयास मानव म्हणावे का?"

       पेशवाईतल्या अन्यायी राजवटीमुळे शूद्रातिशूद्रांची अवस्था पशूसमान होती. इंग्रज मात्र अस्पृश्यांशी मानवतावादी व्यवहार करीत असत.याविषयी आपल्या कवितेत सावित्रीमाई म्हणतात - 

      इंग्रजी माऊली तोडते पशूत्व |

      देई मनुष्यत्व शूद्र लोकां |

   पेशवाईमध्ये बहुजनांना शिक्षण घेण्यास मनाई होती.मात्र इंग्रजी राजवटीमध्ये शूद्रातिशूद्रांना शिक्षण घेण्याची संधी होती.पशूवत जीवन जगण्यापासून मुक्तता मिळविण्यासाठी सावित्रीमाई शिक्षणापासून वंचित असलेल्यांना इंग्रजी शिकून जातीभेद मोडून काढून ब्राह्मणी गुलामगिरीतून मुक्त होण्याचे आवाहन आपल्या कवितेतून करताना दिसून येतात - 

      शूद्र अतिशूद्र | दुःख निवाराया

      इंग्रजी शिकाया | संधि आली ||

      इंग्रजी शिकूनि | जातीभेद मोडा

      भटजी भारूडा | फेकुनिया ||

    मनुस्मृतीमध्ये शूद्रातिशूद्रांविषयी असलेल्या कोत्या विचारांवर सावित्रीमाई लक्ष केंद्रित करुन आपल्या कवितेत लिहितात - 

      नांगर धरती शेती जे करती |

      मठ्ठ ते असती मनु म्हणे ||

   अशाप्रकारे शूद्रातिशूद्र समाजात जागृती निर्माण करण्यासाठीच सावित्रीमाईंनी आपल्या कवितांचे लेखन केलेले दिसून येते.सावित्रीमाईंच्या साहित्यात आपणास सामाजिक आशयाचे प्रतिबिंब पाहावयास मिळते.मनुष्यत्वासाठी शिक्षण हा मूलभूत विचार आपल्या काव्यातून मांडणाऱ्या सावित्रीमाई ह्या भारतातील एक थोर शिक्षणतज्ज्ञ होत.हजारो वर्षे साहित्याची मक्तेदारी आपल्याकडेच राखून ठेवणाऱ्या सुविद्य वर्गाने अडाणी-अज्ञानी वर्गाला सामाजिक, धार्मिक, आर्थिक,शैक्षणिक गुलामगिरीबरोबरच सांस्कृतिक गुलामगिरीत खितपत ठेवण्यात यश मिळविले. मात्र सावित्रीमाईंनी ही सर्व प्रकारची गुलामगिरी मोडीत काढत चूल आणि मूल एवढंच स्त्रीचं अस्तित्व असताना साहित्यिक क्षेत्रात आपली प्रतिभा सिद्ध केली. म्हणूनच सावित्रीमाईंनी त्याकाळात केलेली काव्यरचना ही सामाजिक आणि सांस्कृतिक क्षेत्रात क्रांतीच्या दिशेनं टाकलेलं पाऊलच म्हणावे लागेल.

        सावित्रीमाईंच्या स्मृतीस विनम्र अभिवादन! 

संदर्भ - सावित्रीबाई फुले समग्र वाड्.मय

महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ

---

निधन

१० मार्च १८९७ रोजी सावित्रीबाई प्लेगग्रस्तांची सेवा करत असताना या रोगाला बळी पडल्या. त्यांचे कार्य आजही प्रेरणादायक आहे.

"...सावित्रीबाई फुले यांचे जीवन हे भारतीय समाजासाठी दीपस्तंभासारखे आहे. त्यांनी आपल्या आयुष्यातील प्रत्येक क्षण समाजसेवेसाठी समर्पित केला. सावित्रीबाईंच्या कार्यामुळे आज भारतीय समाजात शिक्षण, महिला सक्षमीकरण, आणि सामाजिक समतेची सुरुवात झाली. त्यांच्या स्मृतींना मानाचा मुजरा करण्यासाठी आपल्याला त्यांच्या आदर्शांवर चालावे लागेल..."

Share