🙏🏻💐लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळक यांचा जीवन परिचय.💐🙏🏻

१. प्रारंभिक जीवन आणि पार्श्वभूमी:-

बाळ गंगाधर टिळक यांचा जन्म २३ जुलै १८५६, रत्नागिरी जिल्ह्यातील चिखली गावात झाला. मूळ नाव केशव गंगाधर टिळक, परंतु लहानपणी ‘बाळ’ म्हणून ओळखले गेले. ते एका मराठी चितपावण ब्राह्मण मध्यमवर्गीय घरात जन्मले; त्यांच्या वडिल गंगाधर Pant शिक्षक व संस्कृत संस्कारज्ञ होते. ते अत्यंत कश्टकरित्तांनी घर चालवत होते.  

शालेय शिक्षणानंतर त्यांनी डेक्कन कॉलेज, पुणे येथून गणित व संस्कृत विषयात बी.ए. केले. पुढे मुंबई विद्यापीठात कायद्याचे शिक्षण घेतले. शिकवण आणि कायद्यातील पार्श्वभूमीने त्यांना सामाजिक व राजकीय दृष्टिकोन विकसित करण्यात मदत झाली.  

१८७१ मध्ये तीव्र वैशिष्ट्यपूर्ण विवाह (देशातील त्या काळातील) प्रकारानुसार, ते वयाच्या १६ व्या वर्षी तापिबाई यांना वधू म्हणून स्वीकारले.  

२. शिक्षण, पत्रकारिता आणि राष्ट्रीय चळवळीतील प्रारंभ :-

१८८१ साली हिंदी-मराठी साप्ताहिक ‘केसरी’ आणि इंग्रजी ‘महराटा’ स्थापन करुन त्यांनी ब्रिटिश सत्ता विरुद्ध मुखर लढा सुरु केला. माध्यमातून त्यांनी जनता जनार्दनांपर्यंत राष्ट्रीय विचार पोहोचवले. 

त्याचवेळी त्यांनी १९८४ साली डेक्कन एज्यूकेशन सोसायटी स्थापन केली, ज्याद्वारे गरीब व मराठी भाषिक विद्यार्थ्यांना शिक्षणाची संधी दिली गेली.  

३. सामाजिक अभिनिवेश – गणेशोत्सव आणि शिवजयंती :-

१८९३ मध्ये त्यांनी सार्वजनिक गणेशोत्सवाचे आयोजन केले – जे एक सांस्कृतिक-राजकीय आंदोलन बनले. नागरिकांना एकत्र आणण्यासाठी आणि स्वदेशी भावना जागृत करण्यासाठी याचा प्रभावी वापर त्यांनी केला.  

त्यानंतर १८९५ मध्ये शिवजयंती उत्सवाची सुरूवात केली, ज्याद्वारे मराठा गौरव, राष्ट्रीय अभिमान वाढवण्याचे काम केले गेले.  

४. राजनीति: लाल–बाळ–पाल (Lal‑Bal‑Pal) आणि स्वतंत्रता संघर्ष :-

टिळक, बिपिन चंद्र पाल आणि लाला लाजपतराय या तिन्ही “लाल‑बाळ‑पाल” म्हणून ओळखले गेले, ज्यांनी अत्यंत कट्टर राष्ट्रवादी दृष्टिकोनातून ब्रिटिश विरोधी आंदोलनांना नवी दिशा दिली.  

१८९० मध्ये INC मध्ये प्रवेश करून त्यांनी "Swaraj is my birthright and I will have it!" अशा शक्तिशाली घोषणेद्वारे भारतभर जागरूकता निर्माण केली.  

५. तुरुंगवास — मांडले आणि कलकत्ता:-

ब्रिटिशांनी त्यांना मांडले (बर्मा) जेलमध्ये १८०० दिवसांपेक्षा जास्त (सहा वर्षांहून अधिक) तुरुंगी शिक्षा दिली, ज्यामुळे त्यांचा नेतृत्व अजून सुध्दा मजबूत बनला.  

त्यानंतर कलकत्ता जेलमध्ये देखील कारावास अनुभवला. परंतु, तुरुंगवासातही त्यांनी लेखन, विचार आणि राष्ट्रवादी चळवळीचे आयोजन केले.  

६. गृहवस्थापन—होम रूल लीग:-

एप्रिल १९१६ मध्ये टिळक यांनी 'Indian Home Rule League’ स्थापन केले, ज्याने स्वराज्याच्या कल्पनेला आधार दिला. त्याच वर्षी अॅनी बेसंट यांनी मद्रासमध्ये ही लीग स्थापन केली. टिळकांचा हा उपक्रम गांधीजींच्या नॉन‑कोऑपरेशन चळवळीला जवळून जोडला गेला. 

७. ग्रंथकर्तृत्त्व: 'Arctic Home in the Vedas' आणि 'Gita Rahasya' :-

१९०३ मध्ये त्यांनी इंग्रजी पुस्तक “The Arctic Home in the Vedas” प्रकाशित केली, ज्यामध्ये त्यांनी आर्य समाजाच्या उत्पत्तीसंदर्भातील एक वैज्ञानिक‑सांस्कृतिक सिद्धांत मांडला.  

१९१५ मध्ये त्यांनी “Srimad Bhagavad Gita Rahasya” लिहिले, यात त्यांनी युद्ध में धर्म, कर्तव्य आणि कार्यातून मोक्षापर्यंतचा अंतर शांत करण्याचा दृष्टिकोन मांडला. एक क्रांतिकारक तत्वज्ञानी ग्रंथ म्हणून मोठ्या प्रमाणात वाचला गेला.  

८. आरोग्य, शेवटचे दिवस आणि मृत्यू:-

१९२० च्या उन्हाळ्यात त्यांचे आरोग्य ढासळले. १ ऑगस्ट १९२० रोजी (मुंबई) निधन झाले, ज्यावेळी ते ६४ वर्षांचे होते. त्यांच्या मृत्यूची बातमी मिळताच संपूर्ण भारतात हळहळ व्यक्त झाली. गांधीजी यांनी त्यांना "आधुनिक भारत निर्माता" म्हणून जाहीर केले आणि टिळक स्वराज निधी (Tilak Swaraj Fund) निर्मितीची घोषणा केली होती.  

९. पुण्यतिथी (Punyatithi) : श्रद्धांजली व स्मरणोत्सव :-

१ ऑगस्ट रोजी टिळकांची पुण्यतिथी महाराष्ट्रातील शाळा, महाविद्यालये, सामाजिक–राजकीय संस्था मोठ्या उत्साहाने साजरी करतात. मुख्यमंत्रींनी सरकारी कार्यक्रमांत त्यांच्या प्रतिमांना पुष्पहार अर्पण करून आदरांजली वाहतात. 

१०. विचारधारा व सामाजिक दृष्टिकोन:-

टिळक हे कट्टर राष्ट्रवादी होते, मात्र त्यांनी काही समाजसुधारात्मक बाबींवर परंपरागत दृष्टी ठेवली होती. उदा. त्यांनी बालविवाहाबरोबरच बालविवाहाविरुद्धचा वय वाढवण्याचा कायदा (Age of Consent Bill) विरोध केला. परंतु, त्यांनी इंटर-कास्ट विवाह समर्थित नव्हते; तरी ते तीन ब्राह्मण समूहांसाठी अंतर्गत विवाह आणि संघटनासाठी प्रोत्साहन देत होते.  

११. वारसा आणि आधुनिक भारतावर प्रभाव :-

हे तिन्हीच मुख्य क्षेत्रे जिथे टिळकांचा प्रभाव आजही स्पष्ट दिसतो:

राष्ट्रीय जागरूकता: स्वराज्याच्या विचाराने भारतीय चळवळीला संघटन दिली.

शिक्षण: डेक्कन एज्युकेशन सोसायटीमुळे सुमारे जनतेपर्यंत शिक्षण पोहोचले.

संस्कृती‑राजनीती एकत्रित: उत्सवाद्वारे धार्मिक-राजकीय जागरूकता निर्माण.

पत्रकारिता: केसरी व महराटा ने जनसामान्यांपर्यंत विचार पोहोचवले.

आत्मविश्वास व स्वाभिमान: भारतीय ज्ञान व संस्कृती यांची प्रतिष्ठा वाढवली.

लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळक हे भारतीय स्वतंत्रता चळवळीचे एक अग्रणी स्तंभ होते. तत्कालीन परिस्थितीत त्यांनी मध्यमवर्गीय गणित शिक्षकातून राष्ट्रवादी साहसी नेता बनण्याची प्रक्रिया अनुभवली. त्यांच्या विचारांनी, लेखनांनी आणि नेतृत्वाने भारताला स्वराज्याची मूळ भावना जागवी केली.

त्यांच्या मृत्यूनंतर सुरू झालेली नॉन‑कोऑपरेशन चळवळ, स्वदेशी चेतना, आणि जनसामान्यांपर्यंत पोहोचलेले नागरिकत्व या सर्व गोष्टींमध्ये त्यांचा ठळक वाटा आहे. त्यांच्या पुण्यतिथीच्या दिनी आपण त्या झेंड्याखाली त्यांच्या या कार्याला आणि गुणांना नतमस्तक होतो.

**शुभ पुण्यतिथी!**

Share