* दिवाळी सणाचा इतिहास आणि महत्व :

दिवाळीचा सण अनेक पारंपरिक कथांशी संबंधित आहे, ज्यात सर्वाधिक लोकप्रिय कथा श्रीरामाच्या आयोध्येत आगमनाशी संबंधित आहे. मान्यता अशी आहे की प्रभू श्रीरामाने 14 वर्षांचा वनवास संपवून आणि रावणाचा वध करून आयोध्येत परतले तेव्हा त्यांचे स्वागत करण्यासाठी प्रजेला दीप प्रज्वलित केले होते. त्याचप्रमाणे हा सण भगवान कृष्णाने नरकासुराचा पराभव केल्याच्या विजयाचे प्रतीक म्हणून देखील साजरा केला जातो. जैन धर्मातही महावीर स्वामींच्या निर्वाण दिनानिमित्त दिवाळी साजरी केली जाते, तर शीख धर्मात हा सण गुरु हरगोविंदजींच्या मुक्तीनिमित्त साजरा करतात.

* दिवाळी सणाचे पाच दिवस :

दिवाळी हा पाच दिवसांचा सण असून, प्रत्येक दिवशी वेगवेगळ्या देव-देवतांचे पूजन केले जाते आणि या दिवसांना विशिष्ट धार्मिक महत्त्व आहे.

1. धनत्रयोदशी (धनतेरस) :

धनत्रयोदशी हा दिवाळीचा पहिला दिवस आहे. याच दिवशी समुद्र मंथनातून देवी लक्ष्मी प्रकट झाल्या, असे मानले जाते. या दिवशी सोनं, चांदी किंवा नवीन भांडी खरेदी करण्याची प्रथा आहे. व्यापारी वर्ग हा दिवस नवीन आर्थिक वर्षाची सुरुवात म्हणून साजरा करतो.

2. नरक चतुर्दशी (चवथी):

दिवाळीच्या दुसऱ्या दिवशी नरकासुर नावाच्या राक्षसाचा वध भगवान श्रीकृष्णाने केला, असा समज आहे. या दिवशी सूर्योदयाच्या आधी अभ्यंग स्नान केले जाते. हे स्नान आपल्या शरीरातील नकारात्मक ऊर्जा दूर करते, अशी श्रद्धा आहे.

3. लक्ष्मीपूजन :

लक्ष्मीपूजन हा दिवाळीचा मुख्य दिवस आहे. या दिवशी देवी लक्ष्मीची पूजा केली जाते. व्यापारी लोक नवीन खाती उघडतात, ज्याला 'चोपडा पूजन' म्हणतात. लोक घराचे प्रवेशद्वार सुंदर रांगोळ्या काढून सजवतात आणि दिव्यांच्या माळांनी घर चमकवतात.

4. पाडवा :

पाडवा हा दिवस नवविवाहित जोडप्यांसाठी खास असतो. यावेळी पती-पत्नी एकमेकांना भेटवस्तू देतात. पाडव्याचा अर्थ नवा प्रारंभ, नवा उत्सव आहे. व्यापारी वर्गातही हा दिवस नवीन आर्थिक वर्षाची सुरुवात म्हणून महत्त्वाचा असतो.

5. भाऊबीज :

दिवाळीचा शेवटचा दिवस भाऊबीज म्हणून साजरा केला जातो. बहिणी आपल्या भावाला औक्षण करतात आणि त्याच्या दीर्घायुष्यासाठी प्रार्थना करतात. यावेळी भाऊ-बहिणींच्या नात्याची महत्ता अधिक अधोरेखित होते.

* विविध दिवाळी उपक्रम:

दिवाळी सणाच्या निमित्ताने विविध उपक्रम साजरे केले जातात, ज्यामध्ये पारंपरिक रांगोळी, आकाशकंदील, फटाके, फराळ यांचा समावेश आहे. या उपक्रमांच्या माध्यमातून लोकांचे एकत्रीकरण, प्रेमभावना, आणि संस्कृतीचा वारसा जपला जातो.

1. रांगोळी काढणे :

घराच्या मुख्य प्रवेशद्वारावर रंगीबेरंगी रांगोळ्या काढल्या जातात. यामध्ये कळस, गणपती, दिवे, फुले इत्यादी विविध प्रकारचे डिझाईन बनवले जातात. रांगोळी काढण्याच्या विविध पद्धती आहेत आणि यामध्ये रंग, तांदूळ, फुले यांचा वापर होतो.

2. आकाशकंदील बनवणे :

दिवाळीत आकाशकंदील हा घर सजवण्याचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. विविध रंगात आणि आकारात आकाशकंदील तयार केले जातात. हे कंदील घरासमोर लावल्याने वातावरणात सौंदर्य खुलते.

3. फटाके फोडणे :

फटाके फोडणे ही दिवाळीची एक आकर्षक परंपरा आहे. मुलांपासून वृद्धांपर्यंत सर्व वयोगटातील लोक फटाक्यांचा आनंद घेतात. तथापि, पर्यावरण आणि आरोग्याच्या दृष्टिकोनातून फटाके फोडण्यावर मर्यादा आणण्याचे प्रयत्न होत आहेत.

4. स्नेहभोजन आणि फराळ :

दिवाळीत लोक एकमेकांना भेटायला येतात आणि फराळाचे आदानप्रदान करतात. दिवाळीच्या फराळामध्ये लाडू, चिवडा, करंजी, शंकरपाळे, अनारसे, पेडे इत्यादी पदार्थ बनवले जातात.

5. घर सजावट :

दिवाळीत घर सजवण्याची परंपरा आहे. घराच्या प्रत्येक भागात दिव्यांची माळ, आकाशकंदील, रांगोळी यांची सजावट केली जाते. हे सर्व करताना पर्यावरणस्नेही साहित्याचा वापर केला जातो.

6. सांस्कृतिक कार्यक्रम :

दिवाळीच्या निमित्ताने अनेक ठिकाणी सांस्कृतिक कार्यक्रम आयोजित केले जातात. नृत्य, नाटक, गायन अशा कार्यक्रमांचा लोक उत्साहाने आस्वाद घेतात.

* फोटो कल्पना:-

फोटोद्वारे दिवाळीच्या उत्सवाचा अनुभव अधिक समृद्ध करता येतो. काही फोटो कल्पना पुढीलप्रमाणे आहेत:

1. रांगोळीचे फोटो :

विविध रंगांनी भरलेल्या रांगोळीच्या फोटोद्वारे कला व सौंदर्याचा आनंद मिळतो.

2. लक्ष्मीपूजनाच्या फोटो :

लक्ष्मीपूजनाचे विधी आणि सजावट दाखवणारे फोटो सणाची महत्ता अधिक उंचावतात.

3. आकाशकंदीलाचे फोटो :

विविध रंगांचे आणि आकारांचे आकाशकंदील दाखवणारे फोटो सणाच्या उत्साहाला चार चाँद लावतात.

4. फराळाचे फोटो :

लाडू, करंजी, चिवडा इत्यादी फराळाच्या पदार्थांचे फोटो त्यातील रुढ परंपरेचे आणि संस्कृतीचे दर्शन घडवतात.

5. सांस्कृतिक कार्यक्रमांचे फोटो :

सांस्कृतिक कार्यक्रमाचे फोटो उत्सवाच्या आनंदाची झलक देतात.

"...दिवाळीचा सण केवळ दीपोत्सव नसून तो आनंद, प्रेम, एकात्मता, आणि संस्कृती जपणारा सण आहे..."

@ *शब्दांकन :- श्री.गणेश महाले, तळपाडा ता.सुरगाणा जि. नाशिक.