डॉ. जयंत नारळीकर: खगोलशास्त्रातील एक अग्रगण्य व्यक्तिमत्व!  



डॉ. जयंत विष्णू नारळीकर हे एक आंतरराष्ट्रीय ख्यातीचे भारतीय खगोलशास्त्रज्ञ आहेत.डॉ.जयंत विष्णू नारळीकर हे एक भारतीय खगोलशास्त्रज्ञ आहेत ज्यांनी आपले जीवन खगोलशास्त्र आणि विज्ञान लोकप्रिय करण्यासाठी समर्पित केले.  त्यांचा जन्म 19 जुलै 1938 रोजी महाराष्ट्रातील कोल्हापूर येथे झाला. त्यांनी आपले जीवन खगोलशास्त्र, संशोधन आणि विज्ञान लोकांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी समर्पित केले आहे. त्यांचे कार्य केवळ शैक्षणिक दृष्ट्या महत्त्वाचे नाही, तर त्यांनी सामान्य जनतेमध्ये विज्ञानाची आवड निर्माण करण्यातही महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली आहे.

प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण:

जयंत नारळीकर यांचा जन्म एका सुशिक्षित कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील, विष्णू वासुदेव नारळीकर, हे एक प्रसिद्ध गणितज्ञ होते आणि बनारस हिंदू विद्यापीठात गणिताचे प्राध्यापक होते. त्यांच्या आई, सुमती नारळीकर, या संस्कृत विदुषी होत्या. अशा बौद्धिक वातावरणात वाढल्यामुळे जयंत नारळीकर यांना लहानपणापासूनच शिक्षण आणि विज्ञानाची आवड लागली.
त्यांचे प्राथमिक शिक्षण कोल्हापूर आणि नंतर वाराणसी येथे झाले. त्यांनी 1957 मध्ये बनारस हिंदू विद्यापीठातून गणितात बी.एस्सी. (B.Sc.) पदवी प्राप्त केली. यानंतर, उच्च शिक्षणासाठी ते केंब्रिज विद्यापीठात (Cambridge University) गेले.
केंब्रिजमध्ये त्यांनी गणितातील आपली प्रतिभा सिद्ध केली. त्यांनी 1960 मध्ये गणितातील ट्रिपोस (Mathematical Tripos) पूर्ण केले आणि सीनियर रँग्लर (Senior Wrangler) म्हणून सन्मानित झाले. त्यानंतर त्यांनी 1962 मध्ये खगोलशास्त्रात पीएचडी (Ph.D.) केली. त्यांचे मार्गदर्शक सुप्रसिद्ध खगोलशास्त्रज्ञ फ्रेड हॉईल (Fred Hoyle) होते. हॉईल यांच्यासोबत त्यांनी 'स्थिर स्थिती सिद्धांत' (Steady State Theory) यावर महत्त्वपूर्ण संशोधन केले.
स्थिर स्थिती सिद्धांत आणि हॉईल-नारळीकर 

सिद्धांत:

डॉ. नारळीकर यांच्या कारकिर्दीतील सर्वात महत्त्वाचे योगदान म्हणजे फ्रेड हॉईल यांच्यासोबत विकसित केलेला 'स्थिर स्थिती सिद्धांत' आणि 'हॉईल-नारळीकर गुरुत्वाकर्षण सिद्धांत' (Hoyle-Narlikar theory of gravity).

 * स्थिर स्थिती सिद्धांत (Steady State Theory): 

हा सिद्धांत सांगतो की विश्वाचे स्वरूप वेळेनुसार बदलत नाही; नवीन पदार्थ सतत निर्माण होत असतो, ज्यामुळे विश्वाची घनता स्थिर राहते. हा सिद्धांत 'बिग बँग' (Big Bang) सिद्धांताला पर्यायी म्हणून मांडला गेला होता. जरी बिग बँग सिद्धांताला नंतर अधिक पुरावे मिळाले आणि तो सर्वमान्य झाला, तरी स्थिर स्थिती सिद्धांताने खगोलशास्त्रीय विचारांना एक वेगळी दिशा दिली.

 * हॉईल-नारळीकर गुरुत्वाकर्षण सिद्धांत (Hoyle-Narlikar theory of gravity): 

हा अल्बर्ट आइनस्टाईनच्या सापेक्षता सिद्धांताचा (Theory of Relativity) एक पर्याय म्हणून विकसित केला गेला. हा सिद्धांत 'माचीयन प्रिन्सिपल' (Mach's Principle) वर आधारित आहे, जो म्हणतो की एखाद्या वस्तूची जडत्व (inertia) विश्वातील इतर सर्व वस्तूंशी संबंधित आहे. या सिद्धांताने गुरुत्वाकर्षणाकडे पाहण्याचा एक नवीन दृष्टीकोन दिला.

टाटा इन्स्टिट्यूट ऑफ फंडामेंटल रिसर्च (TIFR) आणि केंब्रिज येथील कार्य:

पीएच.डी.नंतर, डॉ. नारळीकर यांनी 1962 ते 1966 या काळात केंब्रिज विद्यापीठात कॉस्मोलोजीमध्ये (Cosmology) डीनचे रिसर्च फेलो (Dean's Research Fellow) म्हणून काम केले. त्यानंतर ते 1966 ते 1972 या काळात केंब्रिजमधील इन्स्टिट्यूट ऑफ थिओरिटीकल ॲस्ट्रॉनॉमीचे (Institute of Theoretical Astronomy) संस्थापक सदस्य म्हणून कार्यरत होते.
1972 मध्ये, डॉ. नारळीकर भारतात परतले आणि मुंबईतील टाटा इन्स्टिट्यूट ऑफ फंडामेंटल रिसर्च (TIFR) येथे प्रोफेसर म्हणून रुजू झाले. येथे त्यांनी खगोलशास्त्र आणि खगोलभौतिकी (Astrophysics) विभागात महत्त्वाचे योगदान दिले. TIFR मध्ये त्यांनी अनेक तरुण संशोधकांना मार्गदर्शन केले आणि भारतात खगोलशास्त्राच्या विकासाला चालना दिली.




इंटर-युनिव्हर्सिटी सेंटर फॉर ॲस्ट्रॉनॉमी अँड ॲस्ट्रोफिजिक्स (IUCAA) ची स्थापना:

डॉ. नारळीकर यांच्या कारकिर्दीतील सर्वात महत्त्वाचे आणि दूरगामी योगदान म्हणजे पुण्यामध्ये 'इंटर-युनिव्हर्सिटी सेंटर फॉर ॲस्ट्रॉनॉमी अँड ॲस्ट्रोफिजिक्स' (IUCAA) या संस्थेची स्थापना. 1988 मध्ये त्यांनी IUCAA ची स्थापना केली आणि 1988 ते 2003 पर्यंत ते या संस्थेचे संस्थापक संचालक होते.
IUCAA ची स्थापना भारतीय विद्यापीठांमध्ये खगोलशास्त्र आणि खगोलभौतिकी संशोधन आणि शिक्षणाला प्रोत्साहन देण्यासाठी करण्यात आली होती. डॉ. नारळीकर यांच्या दूरदृष्टीमुळे IUCAA आज भारतातील खगोलशास्त्रातील एक प्रमुख संशोधन संस्था बनली आहे. या संस्थेने अनेक आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील संशोधकांना आकर्षित केले आहे आणि भारताला जागतिक खगोलशास्त्र नकाशावर आणले आहे. IUCAA मध्ये, डॉ. नारळीकर यांनी अनेक नवीन संशोधन प्रकल्प सुरू केले आणि तरुण संशोधकांना प्रेरणा दिली.

विज्ञान लोकप्रियकरण आणि लेखन:

डॉ. नारळीकर हे केवळ एक उत्कृष्ट संशोधक नाहीत, तर ते एक कुशल विज्ञान लेखक आणि विज्ञान लोकप्रिय करणारे (science popularizer) देखील आहेत. त्यांनी विज्ञान सामान्य जनतेपर्यंत पोहोचवण्यासाठी अथक प्रयत्न केले आहेत. त्यांची अनेक पुस्तके मराठी, इंग्रजी आणि इतर भारतीय भाषांमध्ये प्रकाशित झाली आहेत. 

त्यांची काही प्रमुख पुस्तके:

 1) * विज्ञानकथा:
 त्यांनी अनेक विज्ञानकथा लिहिल्या आहेत, ज्या वाचकांना विज्ञानाची आवड लावतात. 'यक्षाची देणगी', 'वामन परत न आला', 'प्रेषित', 'आकाशाशी जडले नाते' या त्यांच्या काही प्रसिद्ध विज्ञानकथा आहेत.
2) * वैज्ञानिक लेख आणि पुस्तके:
 त्यांनी खगोलशास्त्र आणि भौतिकशास्त्रावर अनेक माहितीपूर्ण पुस्तके लिहिली आहेत. 'फायव्ह व्ह्यूज ऑफ कॉस्मॉस' (Five Views of Cosmos), 'द स्ट्रक्चर ऑफ द युनिव्हर्स' (The Structure of the Universe), 'काही वैचारिक प्रश्न' ही त्यांची काही महत्त्वाची वैज्ञानिक पुस्तके आहेत.
 3) * आत्मचरित्र: 
त्यांचे आत्मचरित्र 'चार नगरांतले माझे विश्व' हे त्यांच्या जीवनावर आणि खगोलशास्त्रातील प्रवासावर प्रकाश टाकते.
त्यांचे लेखन सोप्या भाषेत असले तरी त्यात वैज्ञानिक अचूकता असते, ज्यामुळे ते सर्व वयोगटांतील वाचकांसाठी उपयुक्त ठरते. त्यांनी अनेक वृत्तपत्रांमध्ये आणि मासिकांमध्ये वैज्ञानिक लेख लिहिले आहेत. तसेच, दूरदर्शन आणि आकाशवाणीवर त्यांनी अनेक कार्यक्रम सादर करून विज्ञानाला लोकाभिमुख केले.

पुरस्कार आणि सन्मान:

डॉ. जयंत नारळीकर यांना त्यांच्या वैज्ञानिक कार्यासाठी आणि विज्ञान लोकप्रिय करण्याच्या योगदानासाठी अनेक राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले आहे. त्यापैकी काही प्रमुख पुरस्कार खालीलप्रमाणे आहेत:

1)  * पद्मभूषण (Padma Bhushan - 1965):

 भारत सरकारने त्यांना विज्ञानातील योगदानासाठी हा प्रतिष्ठित पुरस्कार प्रदान केला.

 2) * पद्मविभूषण (Padma Vibhushan - 2004):

 हा भारताचा दुसरा सर्वोच्च नागरी सन्मान आहे, जो त्यांना विज्ञान आणि अभियांत्रिकी क्षेत्रातील त्यांच्या अतुलनीय योगदानासाठी मिळाला.

3) * भटनागर पुरस्कार (Shanti Swarup Bhatnagar Prize - 1981): 

वैज्ञानिक संशोधनासाठी दिला जाणारा हा भारतातील एक महत्त्वाचा पुरस्कार आहे.

 4) * महाराष्ट्र भूषण पुरस्कार (Maharashtra Bhushan Award - 2011):  

 महाराष्ट्र सरकारद्वारे दिला जाणारा हा सर्वोच्च पुरस्कार आहे.

 5) * इंदिरा गांधी पुरस्कार (Indira Gandhi Award for Popularization of Science - 1990):

 विज्ञानाचे लोकप्रियकरण केल्याबद्दल त्यांना हा पुरस्कार मिळाला.

6) * साहित्य अकादमी पुरस्कार (Sahitya Akademi Award - 2014): 

त्यांच्या 'चार नगरांतले माझे विश्व' या आत्मचरित्रासाठी त्यांना हा साहित्य पुरस्कार मिळाला.

7) * एम.पी. बिर्ला मेमोरियल पुरस्कार (M.P. Birla Memorial Award - 2004):

 खगोलशास्त्रातील योगदानासाठी.
त्यांना रॉयल ॲस्ट्रॉनॉमिकल सोसायटी (Royal Astronomical Society) आणि इंडियन नॅशनल सायन्स ॲकॅडमी (Indian National Science Academy) यांसारख्या अनेक प्रतिष्ठित वैज्ञानिक संस्थांचे फेलो (Fellow) म्हणूनही निवडण्यात आले आहे.

सध्याचे कार्य आणि विचार:

डॉ. जयंत नारळीकर हे आजही सक्रिय आहेत. ते IUCAA मध्ये एमेरिटस प्रोफेसर (Emeritus Professor) म्हणून कार्यरत आहेत आणि विज्ञानविषयक परिषदांमध्ये सहभाग घेतात. ते आपल्या व्याख्यानांमधून आणि लेखनातून विज्ञानाचा प्रसार करत आहेत.
डॉ. नारळीकर यांचे विचार नेहमीच प्रगतीशील राहिले आहेत. त्यांनी विज्ञानाला अंधश्रद्धा आणि अवैज्ञानिक विचारांपासून दूर ठेवण्याचे आवाहन केले आहे. त्यांनी अनेकदा विद्यार्थ्यांना वैज्ञानिक दृष्टिकोन विकसित करण्यास आणि चौकस बुद्धीने प्रश्न विचारण्यास प्रोत्साहित केले आहे.
त्यांच्या मते, विज्ञान केवळ प्रयोगशाळेपुरते मर्यादित नसावे, तर ते सामान्य माणसाच्या जीवनाचा भाग बनले पाहिजे. त्यांनी भारतीय संस्कृती आणि विज्ञानाचा संगम कसा होऊ शकतो यावरही विचार मांडले आहेत.

निष्कर्ष:

डॉ. जयंत नारळीकर हे भारतीय खगोलशास्त्रातील एक दीपस्तंभ आहेत. त्यांचे संशोधन, विशेषतः हॉईल-नारळीकर सिद्धांत, हे खगोलशास्त्रातील विचारांना चालना देणारे ठरले. IUCAA ची स्थापना करून त्यांनी भारतात खगोलशास्त्र संशोधनासाठी एक मजबूत पाया रचला.
त्यांचे विज्ञान लोकप्रिय करण्याचे कार्य अतुलनीय आहे. त्यांच्या सोप्या पण प्रभावी लेखनाने आणि व्याख्यानांनी अनेक पिढ्यांना विज्ञानाकडे आकर्षित केले आहे. पद्मभूषण आणि पद्मविभूषण यांसारख्या सर्वोच्च नागरी सन्मानांनी त्यांचा गौरव करण्यात आला आहे, जे त्यांच्या कार्याचे महत्त्व अधोरेखित करते. डॉ. जयंत नारळीकर हे खऱ्या अर्थाने एक दूरदर्शी वैज्ञानिक, कुशल प्रशासक आणि प्रेरणादायी शिक्षक आहेत, ज्यांनी भारताच्या वैज्ञानिक प्रगतीमध्ये आणि सामान्य जनतेमध्ये वैज्ञानिक दृष्टिकोन रुजवण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली आहे. त्यांचे जीवन आणि कार्य हे खगोलशास्त्र आणि विज्ञान क्षेत्रातील त्यांच्या अफाट योगदानाची साक्ष देतात. 💐🙏🏻



💐🌹💐🌹💐🌹💐🌹💐🌹💐🌹💐🌹💐🌹

************************************************************************************

@ *निर्मिती: संकल्पना,संकलन व लेखन :-
 श्री.गणेश शंकर महाले, (नाशिक.) ( अधिक माहिती मिळवण्यासाठी पुढील वेबसाईटला भेट द्या. https://www.majhidnyanganga.com/ )
"...दररोज सहभागी व्हा ! व आपलं सामान्यज्ञान वाढवा !!!..."

Share